Tri centra ćilimarstva

Savremena zaštita ćilimarstva

Tek početkom 21. veka kroz Uneskovu Konvenciju o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasleđa ustanovljen je način za očuvanje takozvanog živog nasleđa (tradicionalnih zanata, običaja, verovanja, ishrane, načina usmenog izražavanja, izvođenja narodnih igara i pesama itd.). Na Listi nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije su 53 elemenata, a medju njima tri posvećena očuvanju tradicionalnih ćilimarskih veština u Srbiji: Pirotsko, Staparsko i Sjeničko-peštersko ćilimarstvo.

PIROTSKI ĆILIM – ISPRIČAN GEOMETRIJSKIM ŠARAMA

Pirotsko ćilimarstvo je veština izrade ćilima na posebnom vertikalnom razboju i sa posebnom tehnikom klečanja. Ni razboj ni tehnika se nisu menjali od svog nastanka. Tako se dobija tkanina iste širine sa identičnim licem i naličjem. Za izradu ćilima se koristi prirodna, kvalitetna vuna i to bela za osnovu, a višebojna za potku. Bogatstvo pirotskog ćilima čine šare koje se rade u geometrijski pravim linijama. Od raznovrsnih ornamenata i arabeski na ćilimima se najčešće pojavljuju sofra, gušter, ptica, škorpion, jelenak, gugutke, drvo, đulovi, venci. Ornamenti su pretežno autohtonog porekla, ali su preuzimani i iz geografski dalekih krajeva poput Persije, Anadolije, Venecije. O tome, između ostalog, iscrpno svedoči „Album pirotskih ćilimova“, autora Mite Živkovića, koji je 1902. godine štampan uz finansijsku pomoć kraljice Drage.

Delovi pirotskog ćilima su polje, odnosno centralni prostor tkanine, bordure koje ga okružuju, poznatije kao unutrašnji i spoljašnji ćenar, ploča i rese. Boje na ćilimu su jasne, postojane i nikad prenaglašene. Dominira crvena u više nijansi. Prema veličini razlikuju se 34 vrste ćilima, što je uslovila njihova različita namena.

Da se ćilimarstvo razvije kao zanatska delatnost, a Pirot postane uticajan ćilimarski centar najviše su doprinela dva preduslova. Najpre, razvijeno stočarstvo u okolini, gde su gajene ovce duge, tanke, meke i izdržljive vune. I drugo, položaj grada na glavnom putu za Carigrad, tadašnjoj trgovačkoj sponi Istoka i Zapada. Osim toga, dva puta godišnje su u Pirotu održavani vašari, na koje su pored trgovaca iz Srbije dolazili Turci, Jevreji, Grci, Jermeni. Kako su ćilimi bili izuzetno tražena roba, pirotske tkalje su bile veoma zaposlene. I najzad, u tursko vreme, usled verskog i ekonomskog faktora, potreba za ćilimima je bila velika, a Turci su bili njihovi glavni kupci. Zabeležen je podatak da su se u odajama turskih sultana pirotski ćilimi nadmetali sa persijskim, a da su u odajama bosanskih begova, vlaških i moldavskih bojara i knezova od Srbije ti ćilimi bili najlepši ukras.

Danas su, pak, sve nade usmerene u savremena udruženja ćilimarki iz Pirota, koje revitalizuju i čuvaju tradicionalne veštine tkanja ćilima, čija istorija datira još od srednjeg veka. Od 2002. godine Pirotski ćilim ima zaštićeno geografsko poreklo.

U Zavodu za intelektualnu svojinu je 2002. godine zaštićena geografska oznaka porekla „Pirotski ćilim“, koja obavezuje da se pirotski ćilim proizvodi po propisanim standardima. Za tu potrebu napravljen je Elaborat o način proizvodnje pirotskog ćilima u kome se, između ostalog, nabrojane šare i to onako kako se pojavljuju na delovima ćilima. Za borduru koja se zove ploča karakteristično je 37, za unutranji ćenar 22, a za centralni deo ćilima – polje 95 šara. Ćilim dobija naziv prema šari u polju, kao što su na primer ogledala sa sofrom i kostenicama, venci sa ružama i pirotskim opankom, gugutke na direcima, srpska kruna, oltarska vrata, lav…

STAPARSKI ĆILIM – TKANJE PO BEČKOJ MODI

Staparsko ćilimarstvo je vešina izrade ćilima koja je nastala u 18. veku u bačkom selu Stapar, u Vojvodini. Stapar je bio jedan od najvažnijih tkačkih centara na ovom prostoru jer su u njemu ćilimi tkani za sopstvene potrebe, potrebe neposredne okoline, ali i za domaće i strano tržište.

Sve do kraja 19. veka tkalo se na autentičnom, kućnom horizontalnom razboju, zbog čije male širine su tkanine imale dve polovine, koje bi sastavljali ručno, iglom i koncem. Tržišne potrebe su uslovile pojavu dužih vratila na tkačkim razbojima, te su pravljeni takozvani kusasti razboji, na kojima su dobijane tkanine u jednom komadu. I Staparski ćilim se tka tehnikom klečanja, čime tkanina dobija dva ista lica, odnosno nema naličje. Osnova je od kudeljne pređe, koja daje čvrstinu tkanini, a potka od vune. Sve do dvadesetih godina 20. veka u Staparu su vunenu pređu bojili prirodnim bojama, iako su već bile uglavnom u upotrebi anilinske boje. Najčešće su tkani ćilimi u dimenziji „dva sa dva“ metra. Ćilime su tkale žene, pretežno u paru i to u kombinaciji snaja i svekrva, jetrve ili drugarice. Veština tkanja se prenosila među ženskim stanovništvom, te je do danas sačuvana u lokalnoj zajednici.

Osnovna karakteristika staparskog ćilima su cvetni motivi kojima su ukrašeni, najčešće ruže, buketi i venci. Ornamentici pod zapadnjačkim uticajem je prethodila arhaična geometrijska ornamentika i stilizovani religiozni motivi, odnosno motivi iz prirode. U drugoj polovini 19. veka ćilime počinju da se ukrašavaju „bečkim šarama“ i da kopiraju cvetne motive sa fabričkih pokrivača. Ta dekoracija, po kojoj je staparsko ćilimarstvo danas poznato, predstavlja mešavinu onovremenih evropskih stilova (baroka, klasicizama, bidermajera) koja je u novoj sredini dobijala svoje posebnosti. Inače, pre traženja uzora na industrijskim pokrivačima i uzimanja mustri iz žurnala, šare su preuzimane gledanjem u pozajmljene ćilime. Pomoć oko komponovanja motiva za budući ćilim pružale su „mustratorke“, koje su ih neretko i same smišljale.
Ćilim je bio verni pratilac čoveka u svim značajnim momentima kroz život. Pripreman je kao pokrivka za kolevku novorođenčeta, bio je deo devojačkog miraza, dar za svatove i dekoracija za konje i kola tokom svadbenog veselja, a na kraju korišćen je i kao oprema odra za pokojnika.

SJENIČKO-PEŠTERSKI ĆILIM – PRUGE U DVE, ILI VIŠE BOJA

Sjeničko-peštersko ćilimarstvo je veština izrade ćilima karakteristična za prostor jugozapadne Srbije, odnosno opštine Sjenicu, Tutin, Prijepolje, Novu Varoš, Priboj i Novi Pazar. Osnovni proizvod ove delatnosti je dvobojni, ili višebojni ćilim, napravljen u jednom komadu, sa dva jednaka lica i čitavom površinom ukrašen beskonačnim motivima pruga. To je ćilim tipa šarenice, lokalno nazvan ćilimača, koja prethodi ornamentalno složenijem ćilimu. Dobija se tehnikom pretkivanja, odnosno kombinacijom ove sa tehnikom klečanja, dok se ćilim dekorisan šarama – balucima, dobija prvenstveno tehnikom klečanja. Kao osnovna sirovina za izradu ćilima koristi se vuna autohtone rase ovce  ‒ pramenke.  Smatra se da najbolju vunu daju ovce sa planinskih ispaša, što je osobito uticalo na razvoj ćilimarstva u ovoj oblasti.

Ćilimarska radinost sjeničko-pešterskog kraja odvijala se na dva načina. U početku je tkanje bilo deo kućne radinosti, a tkalja osnovni proizvođač i kreator dekoracije. Tkanje je obavljano na horizontalnom razboju, pa su tkanine sastavljane iz više delova. U ovoj fazi ćilimi se proizvode za sopstvene potrebe I bližu okolinu.

Početkom 20. veka nastupa novi stadijum ćilimarske radinosti, kada tkanje postaje zanatska delatnost, koja se odvija pod snažnim uticajem ćilimarskih škola, tkaonica, preduzeća. Ćilimi se proizvode po utvrđenim mustrama inspirisanim domaćim i stranim ćilimarstvom. Tada se u Ćilimarskoj školi u Sjenici pojavljuje vertikalni razboj, koji ubrzo ulazi i u kućnu upotrebu, te ćilimi postaju jednodelni.

Devedestih godina 20. veka bilo je moguće videti kako u letnjim mesecima devojke i žene tkaju ćilime u svojim dvorištima, na razbojima prislonjenim o zidove kuća ili neko stablo. U to vreme sjenički kraj je bio jedan od retkih u Srbiju u kome je ćilimarstvo bilo na zavidnom nivou u pogledu organizovanosti proizvodnje, kao i količine i kvaliteta izrade ćilima. To je nesumljivo imalo pozitivnog uticaja na održavanje kontinuiteta ćilimarske delatnosti ovog kraja, s obzirom da se veština tkanja sjeničko-pešterskih ćilima očuvala do danas, kao deo kućne radinosti i kao deo aktivnosti organizovanih od strane tkačkih udruženja.